Mikołaj I Pawłowicz "Pałkin" Romanow-Oldenburg-Schleswig-Holstein-Gottorp (urodzony w Carskim Siole/Gatschina, 25 czerwca [6 lipca] 1796 roku, zmarł Sankt Petersburgu, 18 lutego [2 marca] 1855 roku) herb
Syn Pawła I Romanow-Oldenburg-Schleswig-Holstein-Gottorp, cesarza Rosji i Marii Teodorównej (Zofii Doroty Wirtemberskiej), córki księcia Fryderyka Eugeniusza Wirtemberskiego.
Cesarz Rosji, wielki książę Finlandii od 19 listopada [1 grudnia] 1825 roku do 18 lutego [2 marca] 1855 rok (koronowany na cesarza 22 sierpnia 1826 roku), król Polski od 26 grudnia 1825 rok do 25 stycznia 1831 roku (koronowany na króla Polski 24 maja 1829 roku). 25 stycznia 1831 roku Sejm polski detronizował Mikołaja I.
Tytulara: Z Bożej łaski cesarz i samodzierżca Wszechrusi, wielki książę Rusi, moskiewski, kijowski, włodzimierski, nowogrodzki, car kazański, car astrachański, car Polski, car syberyjski, car Chersonezu Taurydzkiego, car gruziński, pan Pskowa, wielki książę smoleński, litewski, wołyński, podolski i fiński, książę estoński, inflancki, kurlandzki i semigalski, żmudzki, białostocki, karelski, twerski, jugorski, permski, wiacki, bułgarski i innych, pan i wielki książę Niżnego Nowogrodu, czernihowski, riazański, połocki, rostowski, jarosławski, biełozierski, udorski, obdorski, władca czernihowski, riazański, połocki, rostowski, jarosławski, biełozierski, udorski, obdorski, kondyński, witebski, mścisławski, iwerski, kartaliński i kabardynski, armeński, dziedziczny pan i mistrz czerkieski, władca Turkiestanu, dziedzic Norwegii, książę Szlezwiku-Holsztynie, Stormarn, Dithmarschen i Oldenburga, etc. etc.
W Sankt Petersburgu 1 [13] lipca 1817 roku ożenił się z Aleksandra Fiodorowna (Fryderyka Luisa CHARLOTTA Wilhelmina Hohenzollern) (urodzona w Charlottenburgu w Berlinie, 13 lipca 1798 roku, zmarła w Carskim Siole w Sankt Petersburgu, 1 listopada 1860 roku), córkę Fryderyka Wilhelma III Hohenzollerna, króla Prus i Ludwiki Nikloting, córki Karola II Nikloting, księcia Meklemburgii na Strelitz.
Był trzecim synem Pawła I i Marii Fiodorownej. W wieku lat pięciu stracił ojca i od tego momentu jego edukacją zajmowała się matka. W 1817 roku poślubił pruską księżniczkę Charlottę. Po śmierci brata Aleksandra I, w 1825 roku, stał się carem Rosji, bowiem jego brat Konstanty zrzekł się tronu. Swoje panowanie rozpoczął od stłumienia powstania dekabrystów, rebelii oficerów, którzy zamierzali obalić despotycznego władcę. Wielu przywódców spisku aresztowano, kilku powieszono, a większość zesłano na Sybir.
Wobec bezpotomności zmarłego Aleksandra I, jego dziedzicznym następcą powinien być drugi co do wieku brat Konstanty, będący wówczas naczelnym wodzem w Królestwie Polskim. Po jego odmowie, został nim kolejny brat Mikołaj I. Wcześniej Aleksander I wydał tajny manifest, w którym wyrażał wolę aby tron po nim objął nie Konstanty, a właśnie Mikołaj. Nie był on szykowany do sprawowania władzy, otrzymał wychowanie wojskowo-inżynieryjne. Miał charakter gwałtowny i despotyczny, nie lubił żadnych teorii i gardził wszelką wiedzą naukową.
W grudniu 1825 roku po śmierci jego starszego brata, cara Aleksandra I, i rezygnacji z praw do tronu drugiego starszego brata, Konstantego, Mikołaj niespodziewanie zasiadł na tronie rosyjskich carów. Wykorzystując zamieszanie po śmierci Aleksandra i niejasności towarzyszące przejęciu władzy, grupa spiskowców, składająca się głównie z młodych oficerów, postanowiła wystąpić przeciw Mikołajowi. 26 grudnia 1825 roku na placu Senackim w Petersburgu zgromadziły się trzy pułki wojska, odmawiając złożenia przysięgi wierności nowemu carowi. Mikołajowi udało się jednak szybko stłumić bunt. W czasie walk zginęło wówczas około osiemdziesięciu osób. Pięciu przywódców spisku zginęło na szubienicy, wielu jego uczestników skazano na długoletnie więzienie i zesłanie na Syberię. Bezwzględne stłumienie powstania dekabrystów stanowiło ponurą zapowiedź tego, co czeka Rosję pod rządami nowego cara.
Mikołaj, który otrzymał surowe wychowanie wojskowe, był przekonanym autokratą. Uważał, iż rządy otrzymał od Boga i tylko przed Bogiem będzie za nie odpowiadał. Od swoich poddanych wymagał bezwzględnego posłuszeństwa. Istotę jego rządów określała tzw. trój-jedyna formuła: "Prawosławie, Samo-władztwo, Narodowość", mająca stanowić podstawę wychowania szkolnego.
Swe rządy Mikołaj I rozpoczął od stłumienia powstania "dekabrystów". Tak nazwano później rozgałęziony spisek oficerów szlacheckich, którzy zamierzali obalić despotyczną, policyjną władzę cara i wprowadzić rządy konstytucyjne, gwarantujące szersze swobody obywatelskie. Spisek został jednak zdradzony i skończyło się na nieudanej próbie przewrotu wojskowego w Petersburgu w grudniu (stąd nazwa ruchu) 1825 roku. Aresztowano kilkuset przywódców i działaczy spisku, pięciu z nich powieszono, większość zesłana została na katorgę na Sybir. Dekabryści byli pierwszymi rewolucjonistami, którzy wystąpili w sposób zorganizowany i zbrojnie przeciwko panowaniu feudalno-pańszczyźnianego caratu w Rosji.
Prześladowani stworzyli grunt dla przyszłych ruchów rewolucyjnych, które miały swój finał w roku 1917. Wśród przeciwników absolutyzmu cara znalazła się liczna grupa intelektualistów, liberałów oraz utopistów, a jednym z najznamienitszych był znany poeta Puszkin. Przez cały XIX wiek grupa ludzi walczących o swobody obywatelskie stawała się coraz liczniejsza. Do historii przeszło ich hasło "Konstanty i konstytucja", którym przeciwstawiali się przymusowej rusyfikacji narodów pozostających pod dominacją imperium rosyjskiego oraz narzucaniu katolikom i protestantom jedynej akceptowanej wówczas religii, czyli prawosławia.
Od pierwszej chwili swego panowania car Mikołaj zdecydowanie dążył do wprowadzenia władzy absolutnej w Rosji oraz w krajach podległych imperium. Na zajętych terenach Polski starał się doprowadzić do całkowitej likwidacji jakichkolwiek ruchów wolnościowych. Mikołaj I wprowadził kilka nieistotnych zmian, takich jak na przykład przyznawanie honorowego obywatelstwa wszystkim bogatym i wpływowym mieszczanom, którzy nie mogli poszczycić się szlacheckim pochodzeniem, ale nie dopuścił do żadnych reform mogących doprowadzić do poprawy warunków bytowych jego poddanych. Polityka zagraniczna cara polegała głównie na kontynuacji wojen rozpoczętych przez jego poprzedników; car próbował także wywierać presję na Turcję, aby Grecja mogła uzyskać autonomię terytorialną.
Jako sprzymierzeniec Austrii w walce przeciw Węgrom Mikołaj sam stał się wrogiem Turcji, Anglii, Francji i Sardynii. Spór o prawa duchowieństwa prawosławnego i katolickiego, dotyczący opieki nad miejscami świętymi, przerodził się w otwarty konflikt, a Turcja, wspierana przez trzech potężnych aliantów, wypowiedziała Rosji wojnę, znaną w historii jako wojna krymska. Wojska sprzymierzone wylądowały na Krymie i bez większych trudności zajęły cały półwysep poza Sewastopolem, którego oblężenie trwało niemal rok i stało się największym upokorzeniem cara Rosji. Heroiczna obrona twierdzy niestety nie powstrzymała zbliżającego się końca rosyjskiej hegemonii w Europie.
Car Mikołaj I przerażony szlacheckim spiskiem dekabrystów rozbudował administrację państwową, której celem miało być utrzymanie społeczeństwa w ryzach wiernopoddaństwa. Powstały nowe ministerstwa i komitety opiniodawcze, rozbudowano system policyjny, m.in. utworzono III Oddział Kancelarii Osobistej - tajną policję, zajmującą się inwigilacją działaczy społecznych, uczonych i artystów. Wprowadzony został podział szlachty na grupy o określonych kompetencjach i przywilejach, uregulowano w szczegółach stosunki między szlachtą ziemiańską a poddanymi chłopami itp. Mikołaj I był przeciwnikiem emancypacji warstw niższych, wydał zakaz przyjmowania do szkół średnich i wyższych młodzieży nieszlacheckiej. Był też przeciwnikiem zniesienia ustroju pańszczyźnianego w Rosji, co stawało się już powszechne w zachodniej Europie. Wprowadził jednak pewne reformy, ograniczające wszechwładzę obszarników nad służbą dworską i poddanymi chłopami, umożliwiając im uwolnienie się od poddaństwa przez wykup lub w drodze umowy.
Mikołaj I zyskał sobie przydomek "żandarma Europy". Jego obsesją było zabezpieczanie się przed wszelkimi przejawami wrogości skierowanej przeciw jego rządom. Przerażony wizją ewentualnych spisków, rozbudował administrację państwową, której podstawowym zadaniem stało się utrzymanie w ryzach narodu rosyjskiego. Najbardziej skuteczne w walce z krnąbrnymi poddanymi miało być rozbudowanie systemu policyjnego, a w szczególności słynny III Oddział, którym kierował hrabia Beckendorff. Zadaniem tajniaków cara była ciągła inwigilacja artystów, uczonych i działaczy społecznych. W tym celu policja kontrolowała wszystkie miejsca, w których mogłyby pojawić się jakiekolwiek zalążki buntu; głównym celem inwigilacji stały się więc uniwersytety, szkoły i prasa. Obsesyjnie bojąc się spisku, Mikołaj I wprowadził cenzurę posuniętą do granic absurdu, zlikwidował wydziały filozofii oraz zakazał obcokrajowcom wjazdu do Rosji.
Sukcesem zakończyła się kodyfikacja praw w całym państwie i reforma finansowa. Natomiast bardzo rygorystyczna cenzura ograniczała możliwości rozwoju piśmiennictwa i nauki, negatywnie oddziaływała też na rozwój oświaty i szkolnictwa. Przy czym głównym celem cenzury było uniemożliwienie publikacji wszelkich myśli republikańskich oraz krytyki władzy, lub Cerkwi prawosławnej. Mimo to dochodziło w Rosji do licznych buntów i rozruchów, zwłaszcza ludności chłopskiej, związanych z klęskami przyrody, epidemiami, przesiedleniami itp.
Jako zatwardziały przeciwnik Europy Zachodniej, która tak fascynowała niektórych jego poprzedników, nieżyczliwym okiem patrzył nawet na jedno z bardziej użytecznych osiągnięć ówczesnego okresu, jakim była kolej. Równie wrogo spoglądał na prasę i samych dziennikarzy. Otrzymane w młodości wychowanie wojskowe z biegiem lat przerodziło się w prawdziwą obsesję - studentom nakazał noszenie mundurów, a dwór carski przemienił w prawdziwe koszary. Wojskowy rygor nie ominął także innych instytucji, w tym samego Kościoła prawosławnego. Wielkim marzeniem cara było całkowite odseparowanie Rosji od reszty świata, dlatego na jego rozkaz tysiące żołnierzy patrolowały rozległe granice państwa. Wojskowy kordon miał dwa zadania: uniemożliwienie wejścia na teren Rosji obcych wojsk oraz powstrzymanie emigracji Rosjan niezadowolonych z despotycznych rządów cara i szukających wolności poza ojczyzną. Niektórzy historycy porównują Mikołaja I do bezwzględnych mongolskich władców i zarzucają mu doprowadzenie i tak już zniewolonego narodu na skraj rozpaczy i nędzy. Mówi się o nim, że był ostatnim azjatyckim cesarzem i ostatnim europejskim chanem.
Car, nieustannie starając się zachować władzę absolutną, z niepokojem spoglądał na to, jak w całej Europie wciąż pojawiają się coraz to nowe ruchy wolnościowe. Ze wszystkich sił starał się także doprowadzić do znacznego osłabienia odwiecznego wroga Rosji, jakim była Turcja. Od roku 1830 uwagę cara skupiły bunty republikańskie we Francji (w szczególności rewolucja lipcowa), przeradzające się w rewolucje rozprzestrzeniające się na obszarze całej Europy.
"Żandarm Europy" czuł się w obowiązku pomagać wszystkim, którzy usiłowali zachować władzę absolutną i nie dopuścić do rozprzestrzenienia się ruchów wolnościowych. Jednocześnie, o czym była mowa wcześniej, Mikołaj I dbał o szczelność granic swojego imperium, tak aby nie przenikały do niego idee rewolucyjne.
Kiedy Mikołaj I wiedział już, że nachodzi śmierć, czas, jaki mu pozostał, poświęcił na refleksje o swoim imperium i rozważania o tym, jak wyznawane przez niego idee giną w mrokach historii. Zauroczona hasłami wolnościowymi Europa gardziła nim i Rosją. Przypuszcza się, że car, uważając za błąd izolowanie swojej ojczyzny, prowadził długie rozmowy z synem Aleksandrem i zachęcał go do rządzenia w zupełnie inny sposób. Zmarł 18 lutego 1855 roku. Zostawił po sobie kraj pogrążony w nędzy, naród zacofany (90 procent analfabetów), rozpasaną i skorumpowaną arystokrację, skłócone duchowieństwo. Na szczęście Aleksander II posłuchał rady ojca i po objęciu fronu wprowadził reformy mające na celu naprawienie jego błędów.
Żródła:
"Tyrani i zbrodniarze - Najwięksi nikczemnicy w dziejach świata" - José Maria López Ruiz, przekład: Agata Ciastek
Mikołaj I "w Wikipedii"